آسیب های اجتماعی از دیدگاه قرآن

مقدمه

تأثیر گسترده‌ی جمع‌گرایی و جامعه بر حیات انسان به هروشنی بر این حقیقت داللت دارد که توفیق در هرگونه حرکت تعالی‌بخش، مستلزم وجود محیطی مناسب و آرامش و امنیت در عرصه‌های گوناگون حیات اجتماعی است. ناامنی در هر یک از ابعاد آن، موجب بروز انحراف در جامعه می‌گردد. وجوه مختلف امنیت را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد: امنیت جانی؛ امنیت روانی؛ امنیت فرهنگی؛ امنیت در پیوندهای اجتماعی؛ امنیت قضایی؛ امنیت اقتصادی. آسیب‌های اجتماعی را نیز بر همین اساس دسته‌بندی می‌کنیم.

1. نبود امنیت جانی

خداوند، ما را از قتل مؤمنان دیگر نهی می‌کند)2( و مجازات قتل عمد را عذاب دائمی در جهنم قرار داده است؛)3( و به صراحت اعلام می‌کند که قتل به ناحق یک نفر، همچون قتل تمامی آدمیان است)4( حتی در مقام انتقام و قصاص، دستور می‌دهد که نباید اسراف کرد.)5( از نظر قرآن کریم، چیزهای واهی نمی‌تواند مجوز قتل دیگران باشد؛ بنابراین، انسانها حق ندارند به خاطر ترس از فقر، فرزندان خود را بکشند.)6( همچنین ظلم و ستم ناروا که موجب از بین رفتن حقوق دیگران می‌شود، در ادیان توحیدی، ممنوع است؛ )7( تا آنجا که به مسلمانان صدر اسلام دستور داده می‌شود عداوت با گروهی که مسلمانان را از ورود به مسجد الحرام بازداشتند، نباید آنها را به ستم و بیدادگری وادارد.)8( در میان ملت‌ها، یهودیان به خاطر اینکه افرادی را به ناحق از شهر و دیار خود بیرون می‌راندند ، سرزنش شده اند.

2.نبود امنیت روانی

حفظ کرامت انسان، اهمیت والیی، نزد خداوند، دارد؛ بنابراین، تمام رفتارهایی که بهناحق، به آبروی افراد خدشه وارد می‌کند، نهی شده است.

3.تمسخر، عیب جویی، القاب زشت

خداوند می‌فرماید: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! نباید گروهی )از مردان( شما، گروهی )دیگر( را مسخره کنند؛ شاید آنها بهتر از اینها باشند و نه زنانی، زنان دیگر را؛ شاید که بهتر از اینان باشند؛ و از یکدیگر عیب‌جویی مکنید و همدیگر را با لقبهای زشت یاد نکنید…«)10( منطق قرآن در چنین زمینه‌هایی، این است که افتخار رنگ و نژاد و قبیله وسیله‌ای برای شناخت بهتر یکدیگر است؛ نه وسیله‌ای برای تمسخر و نژادپرستی.)( همچنان که جایی برای استفاده از القاب زشت نیست؛ زیرا افراد بعد از ایمانشان، در درون جامعه‌هایی قرار می‌گیرند که رابطه‌های برادرانه دارند.)

4.بدگمانی

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ:ای کسانی که ایمان آوردید از بسیاری از گمانها بپرهیزید که برخی از گمانها گناه است.مقصود آیه، اجتناب از خود ظن نیست؛ زیرا ظن نوعی حال نفسانی و غیر اختیاری است، اگرچه پاره‌ای از مقدمات آن اختیاری است. منظور آیه‌ای شریفه، این است که به گمان بد درباره‌ی دیگران، ترتیب اثر داده نشود؛ بنابراین، مقصود از این عبارت که پاره‌ای از گمانها، گناه است نه خود گمان، بلکه ترتیب اثر دادن به آن است که در برخی موارد گناه محسوب می‌شود.

5.غیبت کردن

در قرآن کریم غیبت کردن از مؤمنان به خوردن گوشت برادر مرده تشبیه شده است. غیبت، اجزای جامعه‌ی بشری را یکی پس از دیگری فاسد می‌سازد و از صالحیت داشتن آن آثار صالحی که از هر کس توقعش می‌رود ساقط می‌کند. آن آثار صالح عبارت است از اینکه هر فرد از افراد اجتماع که با فرد دیگر ارتباط برقرار کرد، در کمال اطمینان خاطر با او یکی شود و این زمانی است که او را انسانی عادل و صالح بداند؛ در نتیجه با او مأنوس شود نه اینکه از دیدن وی بیزار بوده، او را فردی پلید بشمارد. انسان بر اثر غیبت و بدگویی دیگری را معیوب پنداشته و به همین مقدار با او قطع رابطه می‌کند، که وقتی همه‌ی افراد جامعه را در نظر بگیریم، آنوقت می‌فهمیم چه خسارت بزرگی بر ما وارد آمده است.پس در واقع، غیبت مانند زخم‌هایی است که اگر در بدن انسان ظاهر شود، تدریجاً اعضای او را تحت تأثیر قرار می‌دهد تا به طور کلی ریشه حیات او را تخریب کند. غیبت کردن باعث از بین رفتن هویت و شخصیت اجتماعی فرد می‌شود، به ویژه اگر خودش از جریان اطلاعات خبر ندارد. خداوند پرده‌پوشی بر عیوب انسان‌ها را برای اجرای حکم فطری انسانی، یعنی شرکت در زندگی اجتماعی، انجام داده است. اگر این پرده‌پوشی وجود نداشت، با توجه به اینکه هیچ انسانی از عیوب خالی نیست، هرگز جامعه‌ای تشکیل نمی‌شد.

6.تجسس

تجسس و دخالت در زندگی خصوصی افراد و تعقیب عیوب آنها از اعمال ناپسندی است که به ما انسان‌ها توصیه شده است که از آن دوری کنیم. این نوع رفتار زشت باعث می‌شود که افراد در لحظات حساس زندگی‌شان از نعمت امنیت روانی محروم شوند. عواقب طبیعی این رفتار ناپسند، ایجاد رفتارهای دوگانه و نقض اصول اخلاقی در افراد است. آگاهی از عیوب یکدیگر می‌تواند باعث تحول در روابط اجتماعی شود و باعث متالشی شدن آنها، در حالی که روابط اجتماعی باید بر پایه‌ی احترام و فهم متقابل بنیان‌گذاری شود.

7.نسبت ناروا

در قرآن کریم آمده است:
و کسانی که مردان و زنان مؤمن را بی آن که مرتکب گناه شده باشند، می‌آزارند، هر آینه، بهتان و گناه آشکاری را به دوش کشیده‌اند.«
و در جایی دیگر، کسانی را که تحت تأثیر چنین شایعاتی قرار گرفتند، نکوهش می‌کند که چرا نسبت به یکدیگر، گمان نیک نبرند و نگویند: »روا نیست درباره‌ی آن سخن گوییم.

8.نبود امنیت در پیوند های اجتماعی

از آنجا که استحکام پیوندهای اجتماعی با مسائل مختلف روانی، فرهنگی و اقتصادی در ارتباط است، عوامل زیادی می‌توانند به انسجام بین افراد در درون خانواده و بیرون از آن، خدشه وارد کنند. در این زمینه، به عوامل تهدید کننده و راهکارهای استحکام پیوندهای اجتماعی اشاره می‌شود.

عوامل تهدید کننده پیوندها

1.قطع رحِم

قطع ارتباط خویشاوندی، علاوه بر اینکه پایه‌های اولیه‌ی اجتماع را سست می‌کند، باعث می‌شود که فرد مورد لعنت خداوند قرار گیرد. یکی از عوامل تشدید چنین انحرافی، سرپیچی انسان از اجرای دستورات دینی و یاری رساندن به آن و جهاد در راه خداست. در نتیجه، انسان به فساد در زمین روی می‌آورد و با قتل و غارت و هتک آبروی افراد و تکالیف بر سر جیفه‌ی دنیا، باعث قطع رحم می‌شود.
خداوند، خطاب به بیماردالنی که از حکم جهاد روی گرفته بودند، می‌فرماید: »اگر روی گردان شوید، جز این انتظار میرود که در زمین فساد و قطع پیوند خویشاوندی کنید؟ آنها کسانی هستند که خداوند آنها را از رحمت خویش دور کرده؛ پس گوش‌هایشان را کر و چشم‌هایشان را کور کرده است.

2.شراب خواری و قمار بازی

خداوند می‌فرماید: همانا شیطان می‌خواهد در شراب و قمار، میان شما دشمنی و کینه بیاندازد و شما را از یاد خدا و نماز باز دارد…

3.بی عدالتی

تبعیض به خاطر منافع شخصی، خویشاوندی یا منافع طبقاتی و مالحظه‌ی فقر و غنا، باعث شکاف بین اعضای جامعه می‌شود و خداوند از این عمل نهی کرده است.ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به عدالت قیام کنید و برای خدا گواهی دهید به زبان خودتان و یا پدر و مادر و خویشاوندان باشد، ثروتمند باشد یا فقیر؛ پس خداوند سزاوارتر از آن دو است و از هوا و هوس پیروی نکنید؛ تا عدالت را رعایت نمایید.

4.گفتار ناشایست

و به بندگانم بگو بهترین سخن را بگویند. همانا شیطان در صدد است میان آنها دشمنی برانگیزد؛ زیرا شیطان دشمن آشکاری برای انسان بوده است.

5.بی توجهی نسبت به آسیب دیدگان

رسیدگی نکردن به وضعیت قشرهای محروم و رنج‌کشیده‌ی جامعه و نداشتن احساس مسئولیت در برابر آنها، به تشدید فاصله‌ی طبقاتی و درگیری اجتماعی دامن می‌زند. قرآن کریم، از آزادسازی بردگان، اطعام در روزهای قحطی، توجه به یتیمان و بیچارگان جامعه با عنوان “عقبه”، یعنی گردنه‌ی سنگالخ و دشواری یاد می‌کند که فقط “اصحاب المیمنه” قادر به پیمودن آن هستند. آنان یکدیگر را به صبر کردن در برابر اطاعت خداوند و ترحم سفارش می‌کنند.

قرآن مجید، راندن یتیمان و تشویق نکردن به اطعام فقیران را، از نشانه‌های بی‌اعتقادی به روز قیامت و تکذیب آن، می‌داند. بعضی از بخیلان، دستور به انفاق و قرض‌الحسنه را، نشانه‌ی فقر خداوند و بی‌نیازی خود، تصور می‌کنند و منطق برخی افراد، منطق کفار است: “وقتی به آنان گفته شود: از آنچه خداوند، روزی شما قرار داده، انفاق کنید، آنان که کافر شدند، به اهل ایمان گفتند: آیا کسی را اطعام کنیم که اگر خدا می‌خواست به او روزی می‌داد؟” گروهی از بخیلان عالوه بر اینکه خود بخل می‌ورزند، دیگران را به آن تشویق می‌کنند و از رساندن اندک چیزی که حاجت نیازمندان را برطرف سازد، جلوگیری می‌کنند.

6.اختالف در صراط مستقیم

در دیدگاه ادیان توحیدی، مهم‌ترین عامل وحدت‌بخش به جامعه، وجود یک دین مشترک است و اختلاف در آن، از مهم‌ترین علل گسست در پیوندهای اجتماعی است. خداوند به مؤمنان دستور می‌دهد: »وَ لَا تَكُونُوا مِنَ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَ كَانُوا شِيَعًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ«؛ »از مشرکینی نباشید که دین خود را پراکنده ساخته، فرقه‌فرقه شدند و هر گروهی به آنچه نزد خودشان بود، خوشحال بودند«.

قرآن کریم، ریشه‌ی اختلاف را ستمکاری می‌داند.

7.اجرا نکردن دستورهای دین

خداوند درباره علت اختلاف و درگیری بین مسیحیان می‌فرماید: و از آنان که گفتند ما نصاری هستیم؛ پیمان گرفتیم و آنان بخشی از آنچه را بدان پند داده شده بودند، فراموش کردند و به کیفر کردارشان عداوت و دشمنی را میان آنها تا روز قیامت، بر انگیختیم.

8.راهکارهای استحکام پیوندهای اجتماعی

قرآن کریم در حقیقت یک راهنما و کدامورد توحیدی است و اصول و راه‌هایی را برای برقراری و تداوم روابط سالم در جامعه توحیدی بیان کرده است. این اصول شامل اخلاق، عدالت، احسان، مساوات، احترام به حقوق انسانی، واحد بودن جامعه، و حفظ حقوق و آزادی‌های افراد می‌شود. بر این اساس، قرآن به مسلمانان دستور داده است که با اخلاق بالا و تعهد به اصول اسلامی، در جامعه به همدیگر احترام بگذارند و به توحید، عدالت، و احسان عمل کنند.

9.اصل برادری

در دیدگاه قرآن، مسلمانان همچون برادران در یک خانواده هستند که عالیق و مشترکات فراوانی دارند و اختلافات نباید موج از هم گسیختن این پیوندها گردد؛ بلکه تا حد توان، باید زمینه پیدایش و بروز درگیری را از بین برد و بین طرفین آشتی برقرار کند. خداوند می‌فرماید: »همانا مؤمنان برادران یکدیگرند؛ پس بین دو برادر خود، اصلاح کنید.«

وقتی اصل برادری حکم‌فرما باشد، برای عیبجویی، تکبر، بدگمانی، نژادپرستی، غیبت و… جایی نخواهد بود؛ بلکه مهربانی، محبت و خیرخواهی، جای همه‌ی آنها را خواهد گرفت. قرآن کریم در توصیف یاران پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: »کسانی که با او هستند در برابر کفار سرسخت و در میان خود مهربانند«.

چنین افرادی از خداوند می‌خواهند که در دل‌هایشان هیچ کینه‌ای نسبت به مؤمنان قرار ندهد.

10.دعوت یکدیگر به شکیبایی

خداوند در توصیف اصحاب المیمنه می‌فرماید: کسانی که ایمان آورده‌اند و یکدیگر را به شکیبایی و رحمت سفارش می‌کنند. صبر، باعث می‌شود که جامعه با تفکر صحیح، مشکلات را از پیش پای خود بردارد و با تقویت پیوندهای اجتماعی میان اعضای خود، زمینه را برای ایجاد جامعه‌ای آرمانی فراهم کند.

11.عفو و بخشش

هرگز نیکی با بدی یکسان نیست؛ بدی را با نیکی دفع کن؛ ناگاه، همان کس که میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی گرم و صمیمی است.

12.کمک به آسیب دیدگان

قرآن کریم، مؤمنان را به ایثار و بخل نورزیدن، انفاق، قرض‌الحسنه، و احسان به والدین، ذی‌القربی، یتیمان و سایر درماندگان توصیه می‌کند که این امور به کاهش اختلاف طبقاتی و استحکام پیوندهای اجتماعی کمک می‌کند. در بسیاری از آیات قرآن کریم، در کنار توصیف مؤمنان به برپا داشتن نماز، دادن زکات و انفاق نیز ذکر شده است. و در برخی آیات دیگر نیز، در کنار امر و نماز، امر به زکات هم مطرح شده و این نشان می‌دهد که مؤمن واقعی کسی است که رابطه‌اش هم با خدا به بهترین شکل باشد و هم با مردم.

13.نظارت اجتماعی

احساس مسئولیت افراد جامعه در برابر یکدیگر، از عوامل مؤثر در کاهش تنش‌های اجتماعی است. قرآن کریم می‌فرماید: مردان و زنان با ایمان، ولی یکدیگرند؛ امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند.

14.ولایت پذیری

از خدا و رسولش اطاعت کنید و اختلاف نکنید؛ که سست و ضعیف می‌شوید. و این، حلقه‌ی اتصال و ریسمان الهی است که باید آن را محکم گرفت و متفرق نشد.

15.نبود امنیت قضایی

جوامع که افراد آن همیشه خود را در معرض اتهام به اعمالی بینند که مرتکب آن نشده‌اند یا در صورت تجاوز به حقوقشان نتوانند در جایی دادخواهی کنند، چنین جوامعی به سعادت و آرامش نخواهند رسید. در قرآن کریم، از اتهام بدون دلیل و مدرک، نهی شده است. نسبت به کسی که اظهار اسلام کرد، نباید گفته شود: “که تو مؤمن نیستی تا به جان و مالش تجاوز شود”. این حساسیت در مورد متهم‌ساختن افراد به مسائل منافی عفت، تشدید می‌شود؛ به گونه‌ای که کسانی که زنان پاکدامن را متهم می‌کنند، اگر شاهد کافی نداشته باشند، به هشتاد ضربه تازیانه محکوم می‌شوند.

از طرف دیگر، شاهدان از شهادت بهناحق، منع شده‌اند. آنها موظفند که سخن به عدل گویند، حتی اگر درباره‌ی خویشاوندانشان باشد. به حاکمان هم فرمان داده شده است که به عدالت حکم کنند و پیرو خواسته‌های هواپرستان نباشند.

در جامعه ی توحیدی، مظلومان میتوانند با صدای بلند دادخواهی کنند.

سوالات متداول:

1.چگونه قرآن به مسائل اخلاقی و رفتار اجتماعی نگاه می‌کند؟

قرآن به اخلاقیات و رفتار اجتماعی اهمیت زیادی می‌دهد و انسان‌ها را به اختیار اخلاقی و رفتار مسئولانه تشویق می‌کند.

۲. چگونه اجتناب از فساد اجتماعی را ترویج می‌دهد؟

قرآن به اجتناب از فساد اجتماعی، عدل، انصاف، و احترام به حقوق دیگران تأکید دارد.

۳. چگونه به تشویق به احسان و کمک به نیازمندان می‌پردازد؟

قرآن به اهمیت احسان، صدقه‌دادن، و کمک به نیازمندان اشاره دارد و این اعمال را به عنوان یکی از ارکان اسلام ترویج می‌دهد.

4.چگونه قرآن به اهمیت عدالت اجتماعی و توزیع منابع می‌پردازد؟

قرآن در بسیاری از آیات به اهمیت اخلاق و رفتارهای حسنه و اجتماعی تأکید دارد. به عنوان مثال، در آیه 90 سوره قصص آمده است: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِيمِ” که به معنای “همانا کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، باغهای نعیم برایشان است.

قرآن به توزیع عادلانه منابع و ثروت در جامعه تأکید دارد. در آیه 7 سوره الحشر آمده است: چرا که برای فقرا و مسکینان و کسانی که در راه خدا هجرت کرده‌اند – که از خانه‌ها و ثروت‌های خود اخراج شده‌اند – برای آنان که خدا را خواهند پسندید، نیکوییها در نزد خداست و آنان روزی بهتری دارند.

5.چگونه قرآن به اهمیت اخلاق و رفتارهای اجتماعی تأکید می‌کند؟

قرآن در حدود زیادی به تربیت اخلاقی انسان‌ها پرداخته و اهمیت اخلاق در تعاملات اجتماعی را بیان کرده است. به عنوان مثال، آیه 68 از سوره الفرقان می‌فرماید: “وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا”، که به معنای “و کسانی که شهادت دروغ نمی‌دهند و چون به سرزنشگاهان بیهوده می‌رود، با عظمت می‌گذرد.

6.از دیدگاه قرآن، چه اصولی برای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی توصیه می‌شود؟

قرآن اصولی مانند اعمال عدالت، انفاق و ایثار به جای ستیز با محرومان را برای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی توصیه می‌کند.

7.چه اقداماتی می‌تواند از نظر قرآن به تقویت پیوندهای اجتماعی کمک کند؟

اقداماتی مانند اطاعت از اصول دینی، اخلاقیات، و ایجاد انفاق و ایثار برای تقویت پیوندهای اجتماعی توصیه می‌شود.

8.چه اشکالاتی از دیدگاه قرآن می‌تواند به اختلافات و انحرافات اخلاقی در جامعه منجر شود؟

اشکالاتی مانند عدم اعمال عدالت، فساد، و انحراف از اصول دینی و اخلاقیات می‌توانند به اختلافات و انحرافات اخلاقی در جامعه منجر شوند.

نتیجه گیری:

از دیدگاه قرآن، آسیب‌های اجتماعی می‌توانند از عدم اعمال اصول عدالت، اختلاف طبقاتی، ناعدالتی، فساد، اختلافات و انحراف اخلاقی ناشی شوند. از این رو، اطاعت از اصول دینی، حکومت عدالت‌طلب، انفاق و ایثار به جای ستیز با یتیمان و محرومان، از تشدید آسیب‌های اجتماعی جلوگیری می‌کند. همچنین، اجتناب از تجاوز به حقوق دیگران و ارتقاء اخلاقیات و اراده به کارهای نیک، از دیگر تدابیری است که قرآن به منظور پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی توصیه می‌کند. از این رو، ارتقاء اصول دینی و اخلاقی می‌تواند به تحقق آرامش و سعادت جامعه کمک کند.