توبه از منظر قرآن و روایات

توبه در لغت

توبه در لغت به معنای بازگشت و رجوع است. در زمینه‌های فیزیکی، بازگشت به معنای واضحی دارد؛ به این معنی که انسان یک مسیر را طی کرده و سپس به آن مسیر باز می‌گردد. اما در زمینه‌های روحی و قلبی، توبه دارای مفهوم خاص خود است. به عبارت دیگر، توبه به معنای ترک یک دوره از حیات، که در آن انسان با خصوصیات و ویژگی‌های خاصی همراه بوده و زمانی با آنها همدم بوده است، به دلیل تحول و انقلاب درونی، این خصوصیات را رها کرده و به سمت بازگشت به وضعیت اولیه خود می‌رود.

مراحل توبه و پاکسازی

به واقعا، توبه یک نعمت بزرگ است. این نعمت نشانه‌ای از لطف و رحمت الهی است که امکان ترک گناه، بازگشت به سوی خدا، و درخواست آمرزش در حضور خداوند را فراهم می‌کند. توبه در واقع به معنای بازگشت به راه درست و به دور انداختن خطاها و گناهان است، و این امکان را به انسان می‌دهد که با عذرخواهی و تغییر در زندگی‌اش، به لطف الهی و پذیرش توبه، رابطه خود با خداوند را بهبود بخشد.

عذرخواهى بر سه گونه است؛

گاهی فرد اظهار می‌کند: من اصولاً کار را انجام نداده‌ام. گاهی به دلیل خود یا دیگری می‌گوید: من این کار را انجام دادم به این دلیل، و گاهی می‌افشرد: این کار را انجام دادم اما خطا کردم و بدی ایجاد کردم، حالا پشیمانم. این همان عمل توبه است.

در اسلام، توبه به شرایطی وابسته است:

• ترک گناه
• پشیمانی از گناه
• تصمیم به انجام ندادن دوباره گناه
• تلافی و جبران گناه

توبه همچون بیرون آوردن لباس چرک از بدن و پوشیدن لباس پاک و تمیز است. این عمل نشان از تغییر و تجدید حیات روحانی دارد، همچنین همچون شستشوی بدن آلوده و استفاده از عطر، نماد پاکسازی و تجدید نفس است.

قرآن در آغاز سوره هود فرموده است: “و اگر آنها از پروردگار خود آمرزش بخواهند و پس از آن توبه کنند…” که نشان از این است که استغفار و توبه دو مفهوم متفاوت هستند. اولیه به معنای شستشو و دومی به معنای کسب کمالات اخلاقی است.

با اقتباس از حافظ: “تا زمانی که نفس را از ناپاکی پاک نکنی، دل را نمی‌توانی نورانی کنی؛ مثل آینه‌ای که نور الهی در آن جا نیافت می‌شود.”

و در پایان، آیه یادآوری می‌کند که اگر بندگان از تو درباره من سؤال کنند، باید اظهار کنی که نزدیک به آنها هستی و در زمان دعا و تلاوت، باید آن را قبول کنند تا به مقصد برسند.

استغفار و توبه در قرآن

توبه و استغفار در قرآن – در قرآن، ذات پاک خداوند، 91 بار غفور، “بسیار آمرزنده” و 5 بار غفار، “بسیار بخشنده” یاد شده و در آیات بسیاری، مردم به استغفار و طلب آمرزش از درگاه خدا دعوت شده‌اند؛ و بیش از 80 بار سخن از توبه و پذیرش توبه به میان آمده است. در اینجا به ذکر چند آیه می‌پردازیم:

• 1 والّذین اِذا فَعَلوا فاحِشَة اَو ظلموا اَنفُسهم ذکروا الله فَاستَغفروا لِذُنوبِهم و از نشانه‌های پرهیزکاران، آن است که هرگاه مرتکب عمل زشتی شوند یا به خود ستم کنند، به یاد خدا می‌افتند و برای گناهان خود از خدا طلب آمرزش می‌کنند.
• 2 ومن یَعمَل سُوء او یَظلِم نَفسَه ثُمّ یَستغفِرِ الله یَجد اهل غَفوراً رَحیماً کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خداوند را آمرزنده و مهربان خواهد یافت.
• 3 وعد الله الّذینَ آمَنوا و عَمِلوا الصّالِحاتِ لَهم مَغفِرةٌ و اجرٌ عظیم)5(؛ خداوند به آنها که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند وعده آمرزش و پاداش عظیمی داده است.
• 4 قُل یا عِبادِىَ الَّذینَ اسرفُوا على اَنفُسهِم لا تَقْنطوا مِن رَحمَة الله إنّ اهل یَغفرُ الذُّنوبَ جَمیعاً إنَّه هو الغَفورُ الرّحیم بگو ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‌اید، از رحمت خداوند نومید نشوید، چرا که خدا همه گناهان را می‌آمرزد و او بسیار بخشنده و مهربان است.
• 5 و اِذا سَئَلکَ عِبادِى عَنّى فَانّى قَریبٌ اُجیبُ دَعوَةَ الدّاعِ اِذا دَعانِ فَلیَستجیبوا لِى ولیُؤمِنوا بى لَعلَّهُم یَرشُدون هنگامی که بندگانم از تو درباره من سؤال کنند، بگو: من نزدیکم به دعا کن.

از لطایف و نكات بس توبه

در این آیه، خداوند هفت بار امور را به ذات پاک خود، بدون واسطه نسبت داده است: بندگان من، درباره من، من نزدیکم، مرا می‌خواند، من پاسخ می‌گویم، دعوت مرا اجابت کند، به من ایمان آورد. یار نزدیکتر از من به من است، و این عجیب است که من از وی دورم.

• 6 … و توبوا إلى الله جميعاً أيها المؤمنون ای مؤمنان! همگی به سوی خدا باز گردید.
• 7 وهو الّذي يقبل التّوبة من عباده و خدا کسی است که توبه بندگانش را می‌پذیرد.
• 8 … إنَّ الله يحبُّ التّائبين قطعاً خداوند توبه کنندگان را دوست دارد.
• 9 یا أيّها الّذين آمنوا توبوا إلى الله توبةً نصوحاً ای کسانی که ایمان آورده‌اید، توبه حقیقی و خالص کنید.
• 10 وهو الّذي يقبل التّوبة عن عباده ويعفو عن السّيّئات او کسی است که توبه بندگانش را می‌پذیرد و از گناهان می‌گذرد.
• 11 أفلا يتوبون إلى الله ويستغفرونه واللهُ غفورٌ رحيم آیا توبه نمی‌کنند و به سوی خدا باز نمی‌گردند و از او طلب آمرزش نمی‌نمایند. خداوند آمرزنده و مهربان است.

در این آیه با استفهام انکاری که بیانگر تاکید است، خداوند انسانها را به سوی توبه و استغفار دعوت می‌نماید و با ذکر دو صفت “غفور” و “رحیم”، آنها را تحریک می‌نماید تا شاید به سوی خدا باز گردند و با آب استغفار، گناهانشان را بشویند و در پرتو توبه بر کمالات و فضایل انسانی خود بیفزایند.

توبه از دیدگاه روایات

1.توبه راستین:

با تجزیه و تحلیل روایات مربوط به توبه و استغفار، به نتیجه می‌رسیم که توبه راستین پنج رکن دارد:

1. ترک گناه: اولین گام توبه، ترک کردن گناه است.
2. پشیمانی از گناهان سابق: احساس پشیمانی از گناهانی که قبلاً انجام داده‌ایم.
3. تصمیم بر ترک گناه: قاطعانه تصمیم به ترک گناه و راهی به سوی بهتر شدن.
4. جبران گناهان با اداى حق الله و حق النّاس: جبران گناهان از طریق ادا کردن حقوق خدا و حقوق مردم.
5. استغفار با زبان: ادا کردن استغفار با زبان و عذرخواهی از خدا.

توبه نصوح نیز به معنای توبه‌ای است که به گونه‌ای است که فرد هیچ‌گاه به گناه بازنگردد. این توبه باعث می‌شود باطن انسان مثل ظاهر و حتی بهتر از آن باشد.

رسول خدا صلّى‌الله‌علیه‌وآله و ایثاری از امامان علیهم‌السلام، در مورد توبه نصوح توضیح دادند که توبه کننده هرگز به گناه بازنگردد، مانند شیری که به پستان باز نمی‌گردد.

جبران گناهان گاهی به مرحله می‌رسد که انسان باید گناهان سابق را به نیکی‌ها تبدیل کند. این به معنای نه تنها پاکسازی از آثار گناه، بلکه ایجاد اثرات خیرهای درخشان است.

به طبق امام علی علیه‌السلام، توبه نصوح شامل پشیمانی قلبی، عذرخواهی با زبان و تصمیم مستمر بر ترک گناه است.

2.شرائط صحت و كمال توبه:

در محضر امام علی علیه‌السلام، شخصی به منظور خودنمایی گفت: “آیا می‌دانید که استغفار، تنها به زبان نیست و از درجه‌ای اعلى است؟”

امام علی علیه‌السلام به او فرمود: “مادرت به عزایت بنشیند، آیا می‌دانی که استغفار تنها به زبان نیست و از درجه‌ی اعلى است؟ سپس فرمود: استغفار و توبه دارای شش رکن است: 1. پشیمانی از گناهان قبل. 2. تصمیم بر ترک گناه. 3. ادا کردن حق مردم. 4. ادا کردن حق الله. 5. ذوب شدن گوشت بدن که از غذای حرام روییده شده با حزن و اندوه. 6. بدن سختی طاعت خدا را بچشد همان‌گونه که شیرینی گناه را چشیده است.”

در این هنگام باید گفت: “استغفرالله”، یعنی از خداوند آمرزش خواستن.

جبران گناهان گاهی به مرحله‌ای می‌رسد که باید گناهان سابق را به نیکی‌ها تبدیل کنید. به این معنا که نه تنها آثار گناه را از لوح دل بشوید، بلکه آثار درخشان کارهای نیک را جایگزین آن بنمایید.

توبه نصوح به معنای توبه‌ای است که هرگز به گناه بازنگردد. این نوع توبه بهتر از ظاهر و باطن انسان است.

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله درباره توبه نصوح توضیح داده‌اند که توبه‌کننده مانند شیری است که به پستان بازنمی‌گردد.

جبران گناهان گاهی به مرحله‌ای می‌رسد که انسان باید گناهان سابق را به نیکی‌ها تبدیل کند. این به معنای نه تنها پاکسازی از آثار گناه، بلکه ایجاد اثرات خیرهای درخشان است.

بر اساس آموزه‌های امامان، توبه باید شامل پشیمانی قلبی، عذرخواهی با زبان و تصمیم مستمر بر ترک گناه باشد.

از جمله شرایط توبه، اقرار به گناه نیز است تا آنجا که امام باقر علیه‌السلام می‌فرمایند: “سوگند به خدا از گناه نجات پیدا نمی‌کند، مگر کسی که به گناه اعتراف کند.”

در مورد توبه‌کننده گفته شده است: “انّما تَوبَة،

العمل و الرّجوع عن الأمر و لیستِ التّوبة بالکلام؛ توبه یعنی کار شایسته و بازگشت از انحراف، نه لقلقه زبان.”

هر گروهی دارای یک نوع توبه است، توبه بندگان خاص و ممتاز از لحظات غفلت از خدا و متوجه شدن به غیر از خداست. و حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند: “المقرّ بالذّنبِ تائب؛ اعتراف کننده به گناه، توبه کننده است.”

3.انواع توبه و مراحل توبه:

گفته می‌شود: “امام صادق علیه‌السلام در ضمن گفتاری در مورد توبه فرمودند: ‘و کل فرقة من العباد لهم توبة… و توبة الخاص، من الشتغال بغیر الله تعالى و توبة العام من الذنوب؛ هر گروهی دارای یک نوع توبه هستند… توبه بندگان خاص و ممتاز، توبه کردن از لحظات غفلت از خدا و متوجه شدن به غیر از خداست و توبه توده مردم، توبه از گناهان است.'”

مطلب دیگر این که پشیمانی از گذشته و تصمیم بر ترک گناه، مرحله نخستین توبه است. مراحل دوم توبه آن است که توبه کننده از هر نظر به حالت روحانی قبل از گناه درآید.

مثالی که امام باقر علیه‌السلام آورده‌اند مشابه بیماری است. بیماری که با خوردن دارو تبش قطع شود، اما پس از آن نیاز به داروهای تقویتی دارد تا بنیه جسمی او به مرحله قبل از بیماری برسد. شاید سخن امام باقر علیه‌السلام بر همین اساس باشد که فرموده‌اند: “التائب من الذنب کمن الذنب له و المقیم على الذنب و هو مستغفر منه کالمستهز؛ توبه‌کننده از گناه همانند کسی است که گناه ندارد و آن کس که در گناه بماند و در عین حال استغفار کند همانند مسخره‌کننده است.”

در ادامه مطلب به وسعت دامنه پذیرش توبه اشاره می‌شود، که به نظر می‌رسد این موضوع به امکان پذیرش و قبول توبه از سوی خداوند اشاره داشته باشد.

4.وسعت دامنه پذیرش توبه:

آیهٔ “لا تَقنطوا مِن رَحمَة الله اِنّ الله یَغفِر الذُّنوبَ جَمیعاً” به صراحت بیان می‌کند که راه توبه برای همه باز است. این حقیقت بر این استناد دارد که حضرت حمزه (علیه‌السلام) به عنوان وحشی، قاتل حضرت حمزه، با شنیدن این آیه به پیامبر اسلام (صلّى‌الله‌علیه‌وآله) آمد و اظهار توبه کرد. پیامبر اسلام (صلّى‌الله‌علیه‌وآله) توبه او را پذیرفت ولی فقط به او فرمود: “از چشم من غایب شو، چرا که من نمی‌توانم به تو نگاه کنم.”

در راستای توبه، پیامبر اسلام (صلّى‌الله‌علیه‌وآله) نیز توصیه‌هایی دارند. بر اساس روایت، او می‌فرماید: “در هر جا هستی، از خدا بترس و با مردم با اخلاق نیک برخورد کن و هرگاه گناهی کردی، کار نیکی انجام بده تا آن گناه را محو کند.”

وسعت و دامنهٔ پذیرش توبه به جایی می‌رسد که حتی اگر کسی با علی (علیه‌السلام) جنگیده باشد، امکان توبه و رستگاری برای او باز است. امام رضا (علیه‌السلام) به یک شخصی که با علی (علیه‌السلام) جنگ کرده بود، فرمود: “بگو مگر کسی که توبه کرد و خود را اصلاح نمود.”

همچنین اشاره به این نکته که آیه‌ها نشان‌دهندهٔ لطف الهی نسبت به گناهکاران است، به خوبی نشان می‌دهد که راه بازگشت به سوی خدا برای هرکسی باز است. آیهٔ “اِنَّ الَّذینَ فَتَنُوا الْمُؤمِنینَ والمُؤمِناتِ ثُمَّ لَم یَتُوبُوا فَلَهُم عَذابُ جَهنَّم” نیز نشان‌دهندهٔ این است که اگرچه گناهکاران عذاب دوزخ را طی کرده‌اند، اما اگر توبه نکنند، عذاب برای آنها ادامه خواهد داشت.

5.محبت خاص خدا به توبه كنندگان:

به امید خدا. توبه در اسلام یکی از عظیم‌ترین افعال مخلوقات است و اساس توحید و مذهب اهل سنت و شیعه است. خداوند در قرآن کریم به توبه فراخوانده و به آن اهمیت ویژه‌ای داده است. آیات زیر این موضوع را بررسی می‌کنند:

1. آیه توبه (آیه 128):

لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُم بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَّحِيمٌ

“قطعاً براى شما رسولى از خودتان آمده، سختى‌هاىى كه بر شما مى‌آيد، او را در آنها حزنگين كرده است. او براى مؤمنان مهربان و مهربان است.”

این آیه به پیامبر اسلام اشاره دارد که در موقعیت‌های دشوار هموطنانش راهنمایی می‌کرد. این آیه نشان‌دهنده حسن توبه پیامبر و مهربانی او نسبت به مؤمنان است.

2. آیه استغفار (آیه 110):

وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ

“و از خدا استغفار کنید، چرا که خدا غفور و رحیم است.”

این آیه به مؤمنان توصیه می‌کند که به خداوند توبه کنند و از او آمرزش جویند. الهی بخشنده و مهربان است و به هر کسی که با صداقت توبه کند، آمرزش می‌دهد.

3. آیه توبه (آیه 5):

فَإِذَا انسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ ۚ فَإِن تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ

“پس چون ماه‌های حرم گذشت (و این افرازها به معنی آماده‌باش مردم برای جهاد است)، مشرکان را که در هر کجا بیابید بکشید، و آنها را گیراورد کنید و در هر نقطه‌ای که برآمدند ایستاده و در راهتان کمین بگیرید. پس اگر توبه کنند و نماز بخوانند و زکات بپردازند، راه آنها را باز گذارید. خداوند آمرزنده و مهربان است.”

این آیه مرتبط با زمان حضرت پیامبر است و به توبه‌کنندگان از مشرکان اطمینان و امکان اصلاح خود را نشان می‌دهد. توبه باعث آمرزش و رحمت الهی می‌شود.

این آیات به خوبی نشان می‌دهند که توبه در اسلام نه تنها مورد قبول ویژه الهی است بلکه به انسان احترام و عزت می‌بخشد و او را به سوی رستگاری هدایت می‌کند.

6.سرزنش از تأخير توبه:

انسان، هر لحظه مأمور به توبه است، و فرمان توبوا، “توبه کنید”، او را به تعجیل در توبه دعوت می‌نماید. بنابراین، تأخیر در توبه تأخیر در انجام فرمان الهی است و چنین کسی در هر لحظه به عنوان ترک‌کننده فرمان خدا به حساب می‌آید. امام جواد علیه‌السلام می‌فرمایند: “تأخیر التُّوبَة اِغتِرار و طُول التَسویف حَیرَة”؛ تأخیر توبه نوعی غرور و بی‌خبری و طولانی نمودن آن نوعی حیرت و سرگردانی است.

همچنین، امام باقر علیه‌السلام سه کار کفاره و جبران کننده گناه را عنوان می‌کنند: بلندسالم کردن، اطعام دادن، نماز شب و عبادت در آن هنگام که مردم خوابیده‌اند. مردی از امیرالمؤمنین علیه‌السلام درخواست موعظه کرد، و امیرالمؤمنین به او فرمود: “لا تَکُن ممّن یَرجوا الخِرة بِغَیر العَمَل و یُرَجِّی التَّوبَة بِطُول الأمَل”؛ از کسانی مباش که بدون عمل، امید سعادت آخرت را دارند و توبه را با آرزوهای دراز به تأخیر می‌اندازند. همچنین فرمودند: “ال دینَ لِمُسَوّف بِتَوبته”؛ آن کس که توبه را به آینده موکول می‌کند، دین ندارد.

امام باقر علیه‌السلام همچنین توجیهی برای توبه به تاخیر انداختن نمی‌بینند و می‌فرمایند: “ایاک و التَّسویف فَانَّه بَحرٌ یُغرَقُ فیه الهَلْکى”؛ از تأخیر انداختن توبه بپرهیز، زیرا تأخیر انداختن توبه همچون دریایی است که درآن درمانده می‌گردد.

همچنین باید توجه داشت که توبه هنگام مرگ ارزشی ندارد، چنان که ایمان و توبه فرعون هنگام غرق شدن پذیرفته نشد. در آیه 18 سوره نساء به این مطلب تصریح شده است.

در این راستا، حضرت محمد همدانی از حضرت رضا علیه‌السلام پرسید: “چرا خدا، فرعون را غرق کرد، با این که ایمان آورد و به توحید اعتراف کرد؟” آن حضرت در پاسخ فرمود: “لانَّه آمَنَ عند رُؤیَة البَاءس و الایمانُ عِند رؤیَةِ البَاسِ غَیر مَقبُول”؛ زیرا فرعون هنگام دیدن عذاب، ایمان آورد؛ و ایمان در این هنگام پذیرفته نیست.

همچنین در روایات آمده که هرگاه مؤمن گناهی مرتکب شود، تا هفت ساعت به او مهلت داده می‌شود که اگر در این هفت ساعت توبه کند، گناه او در نامه عمل ثبت نمی‌گردد. امام صادق علیه‌السلام فرموده‌اند: “إنَّ العبد اذا اذنب ذنباً اُجِّل من غَدوَةٍ الى اللیل فانْ استغفر الله لم یکتب علیه”؛ بنده وقتی که گناه کند، از بامداد تا شب مهلت دارد، اگر در این مدت از درگاه خدا طلب آمرزش کرد، گناه او در نامه عمل ثبت نمی‌گردد.

7.نتایج درخشان توبه:

توبه و قبولی توبه از نعمت‌ها و مواهب کم نظیر الهی است و دارای آثار و نتایج بسیار درخشانی است. توبه حقیقی انسان گناهکار را به گونه‌ای دگرگون می‌کند که گویی اصالتاً گناه نکرده است. امام باقر علیه‌السلام می‌فرمایند: “التائب من الذنب کمن ال ذنب له”؛ توبه کننده از گناه مانند آن است که گناهی نکرده است.

توبه حقیقی موجب پرده‌پوشی و نابودی آثار گناه می‌گردد. امام صادق علیه‌السلام فرمودند: هنگامی که بنده توبه حقیقی کرد، خداوند او را دوست می‌دارد و در دنیا و آخرت گناهان او را می‌پوشاند. هر چه از گناهان که دو فرشته موکل بر او برایش نوشته‌اند از یادشان ببرد و به اعضای بدن وحی می‌کند که گناهان او را پنهان کنید. و به نقاط زمین (که او در آن گناه کرده) فرمان می‌دهد گناهان او را پنهان کنید. “فيَلْقَى اللَّهُ حِینَ أَلْقاهُ وَ لَیْسَ شَیءٌ یَشْهَدُ عَلَیْهِ بِشَىءٍ مِنَ الذُّنوب”؛ پس توبه‌کننده با خدا ملاقات کند به گونه‌ای که هیچ چیز نیست که در پیشگاه خدا گواهی بدهد که او چیزی از گناه انجام داده است. در آیه 8 سوره تحریم که به توبه نصوح امر شده، به پنج ثمره و نتیجه توبه حقیقی اشاره شده است که عبارتند از:

1. بخشودگی گناهان.
2. ورود به بهشت پر نعمت الهی.
3. عدم رسوایی در قیامت.
4. نور ایمان و عمل، در قیامت به سراغ توبه‌کنندگان آمده و پیشاپیش آنها حرکت می‌کنند.
5. توجه آنها به خدا بیشتر می‌گردد و تقاضای تکمیل نور و آمرزش کامل گناه خود می‌کنند.

بطور خلاصه، توبه حقیقی انسان را محبوب خدا می‌کند، آن هم به عنوان محبوبترین بندگان. امام کاظم علیه‌السلام می‌فرمایند: “وَ أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى الْمُفْتَنُّونَ التَّوَّابُونَ”؛ محبوبترین بندگان در پیشگاه خدا، آنانی هستند که در فتنه (گناه) واقع شده و بسیار توبه کنند.

در روایت دیگری از امام معصوم نقل شده که خداوند به توبه کنندگان، سه موهبت عطا کرده که اگر یکی از آنها را به همه اهل آسمانها و زمین می‌داد، همه آنها نجات می‌یافتند:

1. بشارت به آنها که خداوند آنان را دوست دارد. و کسی که خدا او را دوست دارد، او را عذاب نمی‌کند.
2. حاملین عرش خدا و رهیافتگان در جوار عرش کبریایی خداوند برای توبه کنندگان، طلب آمرزش می‌کنند و مقامات عالی را برای آنها آرزو می‌نمایند.
3. گناهان توبه‌کنندگان به حسنات و پاداشها تبدیل می‌گردد و خداوند به آنها نوید رحمت و امن داده است.

در پایان بحث توبه، امام سجاد علیه‌السلام نیز در مناجات خود به پیشگاه خداوند عرض می‌کند: “الهی انت فَتَحْتَ لِعِبَادِکَ بَابًا إِلَى عَفْوِکَ سَمَّیتَهُ التَّوْبَةَ، فَقُلْتَ: تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا، فَمَا عُذْرَ مَنْ أَغْفَلَ دُخُولَ الْبَابِ بَعْدَ فَتْحِهِ؟”؛ ای خدای من! تو آن کسی هستی که دری به سوی عفوت برای بندگانت گشوده و نام آن را توبه گذاشته‌ای. در قرآن فرموده‌ای: به سوی خدا باز گردید و توجه خالص کنید. اکنون عذر کسانی که از وارد شدن به این در گشوده غفلت کرده‌اند، چیست؟

در توبه یکی از ارکان مهم، جبران گناه است، که موجب شستن آثار گناه می‌شود و موجب زدودن رسوبات گناه می‌گردد.

جبران گناه

در توبه، جبران گناه یکی از ارکان مهم است که موجب شستن آثار گناه و پاکسازی از رسوبات آن می‌شود. این جبران در اسلام با عنوان “کفارات و تکفیر” یا “پوشاندن و پاک کردن” ذکر می‌شود. تکفیر به معنای پاکسازی و از بین بردن آثار گناهان است، در مقابل احباط که به از بین بردن اثرات کارهای نیک خود با ارتکاب گناه اشاره دارد.

توبه دارای دو مرحله است:

1. پاکسازی (قطع و ترک گناه): در این مرحله، شخص گناهان گذشته را قطع و ترک کرده و تصمیم به دیگر ارتکاب آنها نمی‌گیرد.
2. بهسازی (تقویت جان با اعمال نیک): در این مرحله، شخص با انجام اعمال نیک و ارتکاب کارهای خیر، سعی در تقویت و بهبود جان خود دارد. این اعمال نیک به عنوان جبران و تعویض آثار گناهان انجام می‌شوند.

همچنین، توبه به معنای تغییر رفتار و اندیشه، نه تنها به قطع گناهان بلکه به ارتقاء جان و انسان به سمت کمال و کمالات الهی نیز اشاره دارد.

برای مثال، اگر کسی به والدینش آسیب زده باشد و اکنون توبه کرده، تنها قطع آسیب زدن کافی نیست. بلکه با نشان دادن محبت و احترام به والدین، باید آثار ناشی از آسیب زدن را با اعمال نیک جبران کند.

جبران گناه از دیدگاه قرآن

در آیات ذکر شده، پوشاندن گناه به معنای جبران و محو کردن آثار گناهان است. این آیات بیان می‌کنند که اگر انسان اعمال نیک و صالحی انجام دهد و به ایمان، نماز، هجرت، جهاد، و شهادت بپردازد، خداوند گناهان او را به حسنات تبدیل می‌کند و آثار منفی آنها را پوشانده و محو می‌کند.

معانی آیات:

1. “وَيَدْرَؤُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةِ”: اندیشمندان با انجام اعمال نیک، اثرات اعمال بد خود را از بین می‌برند.
2. “إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا”: مگر کسی که توبه کند، ایمان آورد و اعمال صالح انجام دهد؛ خداوند گناهان او را به حسنات تبدیل می‌کند.
3. “وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِّنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ”: نماز را در دو طرف روز و اوایل شب برپا دارید، زیرا که اعمال نیک، اعمال بد را از بین می‌برند.
4. “إِن تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ”: اگر از گناهان بزرگی که از آن اجتناب می‌کنید دوری کنید، گناهان کوچک شما را می‌پوشانیم.
5. “وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ”: کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‌اند، قطعاً گناهان آنها را می‌پوشانیم.

از این آیات نتیجه می‌گیریم که توبه‌هایی که با ایمان، عمل صالح، نماز، هجرت، جهاد و شهادت همراه باشند، قابلیت قبولی و محو کردن آثار گناهان را دارند. انسان برای پوشاندن گناهان خود باید به کارهای نیک و اصلاحی هم متوجه شود.

جبران گناه از دیدگاه روایات

توبه، همراه با ترک گناه و پشیمانی، نیاز به اقدامات فعالی برای جبران و اصلاح دارد، به‌طوری که اثرات منفی گناهان در زندگی انسان محو گردد. روایات بیان می‌کنند که این جبران و اصلاح در اقدامات و رفتارهای روزمره انسان نمود پیدا می‌کند. مثلاً:

1. خوشندی و خلق نیکو:
   • پیامبر اسلام (صلّى اهلل علیه وآله) به مؤمنان توصیه کرده‌اند که با خوشندی و خلق نیکو به مردم رفتار کنند، و هرگاه گناهی انجام داده‌اند، با عمل نیک آن گناه را محو کنند.
2. آگاهی از آثار توبه:
   • امام باقر (علیه‌السلام) بیان کرده‌اند که اگر نشانه‌های توبه و پشیمانی در انسان آشکار نشود، توبه واقعی نخواهد بود. این نشانه‌ها شامل قبولی مردمان، اعاده نمازهای قضا شده، متواضع بودن در مقابل مؤمنان و خودداری از شهوت‌های نفسانی است.
3. آثار توبه در زندگی روزمره:
   • امام کاظم (علیه‌السلام) توضیح داده‌اند که ثمره توبه در زندگی انسان، استدراک فوارط نفس (جبران ضایعات نفس) است.
4. پوشاندن گناهان با اعمال نیک:
   • امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) اظهار کرده‌اند که توبه از گناهان بزرگ، پوشاندن آنها با اعمال نیک و صداقت، و نیک‌خلقی به خود و دیگران است.
5. کفارات و اصلاح اجتماعی:
   • امام باقر (علیه‌السلام) آورده‌اند که از کفارات گناهان، اغاثت ملهوفین، تنفیس اندوهگین، افشای سلام و اطعام طعام به نیازمندان است.
6. چهار خصلت مهم:
   • امام باقر (علیه‌السلام) به چهار خصلت که توبه را تکمیل می‌کنند اشاره کرده‌اند: راستگویی، حیا و شرم، خلق نیکو، و شکرگزاری.

توبه نه تنها به معنای ترک گناه است، بلکه به اصلاح و بهبود رفتارها و افعال انسان نیز اشاره دارد. این اقدامات و اصلاحات، زندگی انسان را به سمت ترقی و تکامل هدایت می‌کنند.

هماهنگى جبران با گناه

توبه، همراه با ترک گناه و پشیمانی، نیاز به اقدامات فعالی برای جبران و اصلاح دارد، به‌طوری که اثرات منفی گناهان در زندگی انسان محو گردد. روایات بیان می‌کنند که این جبران و اصلاح در اقدامات و رفتارهای روزمره انسان نمود پیدا می‌کند. مثلاً:

1. خوشندی و خلق نیکو:
   • پیامبر اسلام (صلّى اهلل علیه وآله) به مؤمنان توصیه کرده‌اند که با خوشندی و خلق نیکو به مردم رفتار کنند، و هرگاه گناهی انجام داده‌اند، با عمل نیک آن گناه را محو کنند.
2. آگاهی از آثار توبه:
   • امام باقر (علیه‌السلام) بیان کرده‌اند که اگر نشانه‌های توبه و پشیمانی در انسان آشکار نشود، توبه واقعی نخواهد بود. این نشانه‌ها شامل قبولی مردمان، اعاده نمازهای قضا شده، متواضع بودن در مقابل مؤمنان و خودداری از شهوت‌های نفسانی است.
3. آثار توبه در زندگی روزمره:
   • امام کاظم (علیه‌السلام) توضیح داده‌اند که ثمره توبه در زندگی انسان، استدراک فوارط نفس (جبران ضایعات نفس) است.
4. پوشاندن گناهان با اعمال نیک:
   • امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) اظهار کرده‌اند که توبه از گناهان بزرگ، پوشاندن آنها با اعمال نیک و صداقت، و نیک‌خلقی به خود و دیگران است.
5. کفارات و اصلاح اجتماعی:
   • امام باقر (علیه‌السلام) آورده‌اند که از کفارات گناهان، اغاثت ملهوفین، تنفیس اندوهگین، افشای سلام و اطعام طعام به نیازمندان است.
6. چهار خصلت مهم:
   • امام باقر (علیه‌السلام) به چهار خصلت که توبه را تکمیل می‌کنند اشاره کرده‌اند: راستگویی، حیا و شرم، خلق نیکو، و شکرگزاری.

توبه نه تنها به معنای ترک گناه است، بلکه به اصلاح و بهبود رفتارها و افعال انسان نیز اشاره دارد. این اقدامات و اصلاحات، زندگی انسان را به سمت ترقی و تکامل هدایت می‌کنند.

آثار و برکات توبه

1. بازیابی شخصیت:
   • توبه به انسان کمک می‌کند تا از حالت سرشکستگی و کوچکی خارج شده و شخصیت خود را بازسازی کند.
   • در حدیثی از پیامبر اسلام آمده که توبه کننده مانند کسی است که گناه نکرده است.
2. افزایش روزی:
   • توبه و استغفار از طریق توسعه روابط با خداوند، ممکن است به افزایش روزی و برکت در زندگی افراد منجر شود.
   • آیات قرآنی نیز به دعوت به توبه و استغفار پرداخته و بیان می‌کنند که خداوند رحمت خود را به فراوانی فرا می‌رساند.
3. بخشش گناهان:
   • با توبه، گناهان انسان بخشیده می‌شود و او از بار گناهان خود آزاد می‌شود.
   • قرآن در دعوت به استغفار و توبه به مراتب گناهان را بخشش می‌نماید.
4. امید به آینده:
   • توبه، امیدواری به آینده را در انسان ایجاد می‌کند؛ زیرا او در ترک گناه و پیش روی راه خیر و سعادت، مسیری نو انتخاب می‌کند.
5. محبوبیت:
   • توبه کنندگان، به لطف خداوند، محبوبیت در نظر الهی به دست می‌آورند.
   • در قرآن آمده که خداوند توبه کنندگان و پاکان را دوست دارد.
6. احیاء روح امید:
   • توبه، روح امید و نجات از گناه را در انسان زنده می‌کند.
   • افزایش امید به خداوند و بهبود زندگی از جمله آثار روحی توبه است.
7. حفظ ارتباط:
   • توبه به عنوان ریسمان امداد خداوند، ارتباط انسان با خدا را حفظ می‌کند.
   • ادامه توبه در هر حال، به انسان کمک می‌کند تا ارتباط خود با خدا را تقویت کند.
8. جبران گذشته:
   • توبه موجب جبران ضعف‌ها و گناهان گذشته می‌شود.
   • پیامبر اسلام می‌فرمایند که توبه، گذشته را از خود فرو می‌برد.
9. تبدیل بدی ها به خوبی ها:
   • توبه، بدی‌ها را به خوبی‌ها تبدیل می‌کند و از انسان خواسته می‌شود که پس از توبه، عمل نیک انجام دهد.
10. امدادهای غیبی:
    • توبه ممکن است به امدادهای غیبی از سوی خداوند منجر شود.
    • دعوت به استغفار به این معناست که خداوند ممکن است رحمت و برکات خود را به انسانان بیامرزد.
11. رسیدن به رستگاری:
    • توبه، در جهت رستگاری و ورود به بهشت تاثیرگذار است.
    • قرآن بیان می‌کند که توبه کنندگان شاید رستگار شوند.
12. اجر عظیم:
    • توبه، اجر و پاداش عظیمی را به همراه دارد.
    • خداوند به مؤمنان اجری عظیم و پاداش بسیار وعده داده است.
13. ورود به بهشت:
    • توبه، از جمله راههای ورود به بهشت است.
    • قرآن توبه و ایمان را به عنوان شرط ورود به بهشت مطرح می‌کند.

سوالات متداول:

توبه چیست و چرا اهمیت دارد؟

• توبه عملی است که از گناهان پشیمان شده، تصمیم به تغییر و بازگشت به راه صالحانه می‌گیریم. اهمیت آن در پاکسازی روح، بهبود رابطه با خداوند، و تغییر به سمت زندگی اخلاقی است.

۲. آیا توبه تنها به معنای پوشاندن گناهان است؟

• نه، توبه تنها پوشاندن گناهان نیست، بلکه تغییر رفتارها و اراده جبران گناهان از طریق اعمال نیک است.

۳. آیا ترک گناه کفایت می‌کند یا نیاز به اعمال نیک دارد؟

• ترک گناه مهم است، اما بهترین توبه همراه با اعمال نیک است. این اعمال می‌توانند ضایعات گناهان را جبران کنند.

۴. چه اقداماتی می‌تواند جزء توبه باشد؟

• اعمال نماز، صدقه، نیکوکاری، و تحمل مشقت‌ها از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند جبران گناهان را فراهم کنند.

۵. آیا توبه مطلوبیت خدا را به تغییر می‌انجاماند؟

• بله، توبه مطلوبیت خدا را به همراه دارد و خداوند به توبه‌کنندگان پوزش و رحمت می‌فرستد.

۶. آیا توبه برای هر گناه قابل قبول است؟

• بله، توبه برای هر گناه، برخوردار از نیت خالصانه و تصمیم به تغییر، قابل قبول است.

۷. آیا توبه به معنای انکار اعتراض به قضا و قدر است؟

• نه، توبه به معنای تائید قضا و قدر نیز است و نشان از پذیرش خواهش از خداوند است.

نتیجه گیری:

توبه، یک عمل عمیق و معنادار است که با پشیمانی از گناهان، تصمیم به تغییر و بهبود اخلاقیات اتخاذ می‌شود. این فرآیند، علاوه بر ترک گناه، شامل اعمال نیک، نماز، صدقه، و تحمل مشقت‌ها می‌شود. توبه نه تنها اثرات مثبت در زندگی دنیا دارد بلکه به قبولی خداوند نیز منجر می‌شود. اهمیت آن در پاکسازی روح، نزدیکتر شدن به خداوند، و ایجاد تحولات اخلاقی است. توبه، فرصتی برای بازگشت به راه راست و توسعه روحیه انسان فراهم می‌کند.