كاركردهای نظارت اجتماعی در استمرار تمدن اسلامی از منظر قرآن و روایات

چکیده

“نظارت اجتماعی” در تمدّن اسلامی به عنوان “امر به معروف و نهی از منكر” به ویژه برجسته شده است. این جایگاه ویژه نشان از سبك زندگی اسلامی دارد و ضرورت تبیین آن در بایستههای تمدّنی زندگی اسلامی را روشن می‌سازد. نظارت اجتماعی، به عنوان اجزاء اصلی “امر به معروف و نهی از منكر” در فروع اسلام، ضامن بقای اسلام است و وظیفه آن است که اجرای همه واجبات صورت گیرد.

در این پژوهش، مهمترین دستاورد اثبات اهمیّت و صدرنشینی عامل “نظارت اجتماعی” در استمرار تمدن اسلامی است. این اثبات با تکیه بر شواهد قرآنی و روایی، به همراه تبیین و تحلیل رابطه منطقی این موضوع، نشان می‌دهد که “نظارت اجتماعی” عنصری اساسی در حفظ و تداوم تمدّن اسلامی است.

مقدمه:

قرآن کریم، به عنوان آخرین کتاب آسمانی و معجزه جاویدان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، به منظور هدایت انسان‌ها از سوی خداوند نازل شده است. یکی از نیازهای ضروری برای رشد معنوی و بهره‌وری از هدایت قرآن، فهم مراد و مقصود آیات الهی است. خداوند به منظور بهره‌وری بهتر مردم از قرآن کریم، رسول خود را به عنوان “مبین” این کلام معرفی کرده است (نمل، 44) و علم به تأویل قرآن کریم را مختصّ خود و راسخان در علم دانسته است (آل عمران، 7). با توجه به روایات، رسول خدا و ائمه معصوم نیز راسخان در علم هستند (کلینی، ج1، ص213).

با توجه به عوامل ظهور، شکوفایی، و انحطاط تمدن‌ها در قرآن کریم و روایات اهل بیت، می‌توان برای تشکیل تمدن نوین اسلامی و پیشگیری از انحطاط تمدن اسلامی از نظارت اجتماعی بهره برد. این نظارت که در فروع اسلام با عنوان “امر به معروف و نهی از منکر” ذکر شده است، تاثیرگذار در ظهور، استمرار، و انحطاط جوامع و تمدن‌ها است، که ضامن بقای اسلام نیز می‌باشد (همان، ج5، ص56).

اکنون سؤال مطرح می‌شود که جایگاه نظارت اجتماعی در بایسته‌های تمدنی زندگی اسلامی از منظر اهل بیت چیست؟ و نقش و رابطه نظارت اجتماعی در استمرار تمدن اسلامی تا چه میزان است؟

پیش از ورود به بحث، الزام است سه واژه سبک زندگی، تمدن، و نظارت اجتماعی مورد تبیین و توضیح قرار گیرد. این مطالب مقدماتی شایسته طرح عبارتند از: مفاهیم، چیستی نظارت، اهمیت نظارت، و ضمانت‌های اجرایی نظارت اجتماعی.

مفاهیم

1.سبک زندگی:

سبک زندگی اسلامی به دلیل “سبک” بودن، به رفتار می‌پردازد و با شناختها و عواطف مستقیماً ارتباط مستقیم ندارد. اما از آن جهت که “اسلامی” است، نمی‌تواند بی‌ارتباط با عواطف و شناختها باشد. سبک زندگی اسلامی نمی‌تواند به نیاتها کاری نداشته باشد؛ در عین حال، با تأکید بر رفتار، به حداقل‌های عواطف و شناختها نیز توجه دارد. (کاویانی، ص 18)

جامعه‌شناسان و روان‌شناسان تعاریف مختلفی از سبک زندگی ارائه داده‌اند. در نتیجه، سبک زندگی نشان‌دهنده مجموعه‌ای از عناصر است که به طور نظام‌مند با یکدیگر ارتباط دارند و یک کل را شکل می‌دهند. این اتحاد و نظام‌مندی، این کل را از کلهای دیگر متمایز می‌کند. (همان، ص 53)

2.تمدن:

تمدن در لغت، عکس بداوت (بادیه نشینی) است. معادل آن در عربی “حضارة” است. ابن منظور تمدن را به معنای “تعلق به اخلاق شهر و انتقال از خشونت و جهل به حالت ظرافت انس و معرفت” معنا کرده است. دهخدا نیز تمدن را به معنای “تعلق به اخلاق شهر و انتقال از خشونت و جهل به حالت ظرافت انس و معرفت” تعریف کرده است.

ویل دورانت می‌نویسد: “تمدن به شکل کلی آن عبارت است از نظمی اجتماعی که در نتیجه وجود آن، خالقیت فرهنگی امکان پذیر می‌شود و جریان پیدا می‌کند. او برای تمدن چهار رکن اساسی را برمی‌شمارد: پیش‌بینی و احتیاط در امور اقتصادی، سازمان سیاسی، سنن اخلاقی، کوشش در راه معرفت و بسط هنر.” ویل دورانت برخی دیگر تمدن را در معنای کلّی آن “مجموعه ساخته‌ها و اندوخته‌های معنوی و مادی جامعه انسانی” می‌دانند. (شریعتی، ج1، ص 6-5)

3.نظارت اجتماعی:

نظارت از اسم مصدر “نظر” گرفته شده است؛ “نظر” یعنی تأمل در چیزی با چشم یا حس کردن با چشم (ابن منظور، ج5، ص215) و توجه دادن چشم ظاهر و چشم باطن برای دیدن و ادراک چیزی است که مقصود از این عمل تأمل و تحقیق درباره‌ی آن است. این لغت به معنای متفاوتی که در عین حال نزدیک به هم نیز هستند، استعمال شده است و اما معنی اصلی آن، نگاه دقیق و محققانه به چیزی اعم از مادی و معنوی است که یا با چشم سر یا با اندیشه صورت می‌گیرد. (مصطفوی، ج12، ص166) بنابراین، نظارت یعنی “یک نوع مراقبت و دیده‌بانی از کاری و جریان امور را تحت نظر داشتن است.

نظارت فعالیتی است که “بایدها” را با “هستها”، “مطلوبها” را با “موجودها” و “پیش‌بینیها” را با “عملکردها” مقایسه می‌کند و نتیجه این مقایسه، تصویر روشنی از تشابه یا تمایز بین این دو گروه از عوامل خواهد بود. در تعاریف گوناگونی که از نظارت و کنترل ارائه شده است، در همه آنها یک نقطه اشتراک وجود دارد و آن این است که نظارت عبارت است از مقایسه بین آنچه هست و آن چه باید باشد. (خدمتی، ص56-47)

نظارت به معنای عام آن و با گستره فراخ آن، “نظارت مردم بر دولت و نظارت دولت بر مردم” یکی از معروفهایی است که در متون دینی به طور اکید به آن توصیه شده است. (عصر4) (روزبه، ص39-38)

عنصر امر به معروف و نهی از منکر، که معادل آن در جامعه‌شناسی می‌تواند نظارت اجتماعی تعریف شود، در واقع بسط فراگرد اجتماعی شدن است که با استفاده از روش‌هایی افراد یاد می‌گیرند تا خود را با باورها و ارزش‌های پذیرفته شده در جوامع خاص تطبیق دهند و اگر این مکانیسم به درستی عمل کند، افراد با تأثیر بر یکدیگر می‌توانند به یک تعدیل و توازن دست یابند. (ایازی، ص32) در پی تحقق نظارت اجتماعی، رفتار افراد جامعه با نوع رفتار مطلوب مورد انتظار اجتماعی هماهنگ می‌شود. هر چند در این میان، افراد نیز با مشارکت سیاسی-اجتماعی و فرهنگی، ضمن تقویت ارکان سازمان دولت، می‌توانند بر ساختار آن تأثیر به‌سزایی داشته باشند. (جوان آراسته، حقوق اجتماعی و سیاسی در اسلام، ص162)

نظارت اجتماعی در ادامه فراگرد جامعه‌پذیری قرار می‌گیرد تا تعادل الگوهای رفتاری رایج در جامعه را با هنجارهای فرهنگی موجود در جامعه برقرار نماید. بر این اساس، دین اسلام نیز یکی از هنجارهای جاری را امر به معروف و نهی از منکر قرار داده است که در دو قالب “هنجار تجویزی و تحذیری” ظهور پیدا می‌کند و بدین وسیله نظارت اجتماعی به شکل سازمانی در بین آحاد مسلمانان اشاعه می‌یابد. فقدان این عنصر اساسی موجب زوال یا اختلال در نظام اجتماعی مسلمانان می‌گردد، چنان که در آیات 104-110 سوره آل عمران چنین تعریف شده است. نظارت‌های اجتماعی به مثابه اهرمی برای نگهداری و بقای جوامع است که اختلال در آن موجب زوال وحدت اجتماعی می‌شود. (ایازی، ص34-33) برخی دیگر آن را “مجموعه ابزارها و روش‌هایی که به وسیله‌ی آن، فرد وادار می‌شود با انتظارات گروه معین یا تمام جامعه، خود را منطبق و همراه نماید؛ به عبارت دیگر، نظارت اجتماعی به مکانیسم‌هایی اطلاق می‌شود که جامعه برای واداشتن اعضایش به سازش کاری و جلوگیری از ناسازش کاری به کار می‌برد” تعریف نموده‌اند. (کوئن، ص152-151) در نتیجه، اصطلاح نظارت اجتماعی در معنای وسیع خود، عبارت است از هرگونه تأثیری که جامعه بر افراد می‌گذارد.

نظارت

نظارت، در واقع، همان مراقبت است. این یک عملی انتخابی و آگاهانه است که آشکارا یا مخفیانه در حوزه‌های مختلف زندگی فرد، اجتماعی، و سیاسی صورت می‌پذیرد. هدف اصلی این نظارت آگاهی از عملکرد نظارت‌شونده، جلوگیری از انحراف و اشتباه، و حفاظت و صیانت از حقوق و آزادی‌ها است. این عمل به منظور سالم‌سازی محیط زندگی، خیرخواهی، و رشد و بالندگی اجتماعی اجرا می‌شود. این نظارت عمدتاً در جاهایی انجام می‌شود که به صورت عامدانه و عالمانه صورت می‌پذیرد، بنابراین، دریافتهای تصادفی را نظارت نمی‌نامند.

نظارت‌ها به شکل‌ها و ابزارهای مختلفی صورت می‌گیرند، از جمله نظارت اطلاعی و استصوابی، نظارت اداری، قضایی، سیاسی، نظارت رسمی و غیر رسمی، نظارت اجباری و اقناعی، نظارت بیرونی و درونی، نظارت مستقیم و غیر مستقیم، و نظارت فردی و جمعی. ارکان نظارت شامل ناظر، هدف، نظارت‌شونده، برنامه، و قالب هستند.

در جامعه اسلامی، نظارت به عنوان یک وظیفه و از مظاهر امر به معروف و نهی از منکر در نظام اجتماعی مسلمانان شناخته می‌شود. در زندگی اجتماعی، خانواده نقش مؤثری در نظارت ایفا می‌کند و نظارت در نظام سیاسی و حقوقی اسلام نیز حق و تکلیف است. این نظارت‌ها می‌توانند به صورت فعال و کارآمد در هر دو زمینه از درون و برون اعمال شوند.

نظارت در اسلام از ذات پاک خداوند شروع شده و پیامبران و امامان نقش مهمی در اینجا ایفا کرده‌اند. اصول نظارت اسلامی به امر به معروف و نهی از منکر و لزوم نصیحت حاکمان و خیرخواهی نسبت به آنان توجه دارد. در این چارچوب، نظارت در نظام سیاسی و اجتماعی اسلامی به عنوان حق و تکلیف مورد تأکید قرار گرفته و هر فردی در جامعه اسلامی حق نظارت بر حاکمان را دارد.

نظارت مؤثر و کارآمد، نظارتی است که هم از درون و هم از برون اعمال می‌شود و نظارت بیرونی نیز مورد توجه است. در نظام سیاسی اسلامی، امکان نظارت بر دولت و نحوه جریان امور به عنوان حق و تکلیف هر فرد در جامعه تلقی می‌شود.

بنابراین، نظارت یک اصل مهم در اسلام است که به منظور ایجاد تعادل و عدالت در جوامع مسلمانان، حفظ حقوق و آزادی‌ها، و سالم‌سازی محیط زندگی انجام می‌شود.

اهمیت نظارت

به عنوان یک مسلمان، با آموزه‌های قرآنی (آیه ۵۹ سوره انعام) آشنا هستیم که ما را به همیشه در زیر نظر و اشراف الهی می‌بیند. نظارت و مراقبت در دو بُعد، فردی و اجتماعی و سیاسی، تأکید شده است. این توجه نشان از ضرورت انکار‌ناپذیر نظارت و مراقبت دارد. قدرت بدون کنترل و نظارت، منجر به فساد و گمراهی خواهد شد.

در قرآن کریم، این نظارت در بُعد فردی (آیه ۶-۷ سوره علق)، اجتماعی (آیه ۱۰۴-۱۱۰ سوره آل عمران) و سیاسی (آیه ۱۰۵ سوره توبه) مطرح شده است. قرآن کریم اعمال ظاهری و باطنی انسان‌ها را نه تنها برای خداوندی که عالم به غیب و شهود است بلکه برای رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) و مؤمنان نیز آشکار می‌سازد. منظور از “مؤمنان” بر اساس عقیده مفسّران، اهل بیت پاک (علیه‌السلام) می‌باشند.

برای حیات معقول، هماهنگی بین نیازها و قوای درونی و همچنین تطابق با امکانات و محیط بیرونی ضروری است. این هماهنگی توسط قوانین و فرهنگ جامعه شکل می‌گیرد. هر قانونی حق و ناحق، درست و نادرست را شناسایی می‌کند و انسان را در ابعاد فردی و اجتماعی به شناخته و تنظیم مقتضیّات حیات هدایت می‌کند.

در آخر، اگر یک قانون نتواند یا نخواهد به اجرا درآید، این به معنای انکار حقانیت خود است و نابودی آن را نتیجه خواهد داد. بنابراین، امر به معروف و نهی از منکر به عنوان دو وظیفه حیاتی و اساسی، با در نظر گرفتن شرایط و مراتب، می‌تواند با کمترین هزینه از خانواده تا کل جامعه را اصلاح نماید. این مفهوم برای حفظ حیثیّات و ایجاد وحدت ملّی و یگانگی جامعه مؤثر است. امر به معروف و نهی از منکر، نوعی قرنطینه روحی در مقابل عیوب و گناهان سرایت‌کنندگان است. این دو فریضه به عنوان “انضباط اجتماعی”، به محدود کردن تمایلات اشخاص در برابر منکراتی چون غیبت یا دروغ و بدرفتاری با دیگران می‌پردازد.

نظارت و کنترل به عنوان یکی از وظایف اجتناب‌ناپذیر مدیران جامعه اسلامی تلقّی شده است و نقش مهمی در توسعه منابع انسانی سازمان و جامعه دارد. مدیران جامعه اسلامی باید با این وظیفه آشنا شوند و ترس از خدا و نظارت الهی بر اعمال و کردار انسان را به عنوان ارزش‌های اسلامی در جامعه ترویج دهند. نظارت و کنترل اسلامی باید به عنوان یک روش جایگزین روش‌های غربی مورد استفاده قرار گیرد.

ضمانت های اجرایی نظارت اجتماعی

برای اطمینان از رعایت هنجارها و کارایی نظارت اجتماعی در جامعه، ضمانتهای اجرایی لازم است. در نظام اسلامی، این ضمانتها شامل ضمانتهای درونی و بیرونی، دنیوی و اخروی هستند.

“ایمان” به عنوان یک ضمانت اجرایی درونی نظارت اجتماعی در جامعه اسلامی نقش اساسی و تعیین‌کننده دارد. ایمان به خدا و معاد، ایمان به پیامبران، ایمان به سعادت حقیقی قرب به خداوند و ایمان به وجود ابلیس از جمله اعتقادات مسلمانان است.

ضمانتهای بیرونی نیز به دو بخش مجازات (تنبیه) و پاداش تقسیم می‌شوند. مجازات‌ها مانند قصاص، قطع دست و پا، شلاق و زندان به عنوان جلب رعایت هنجارهای دینی مورد استفاده قرار می‌گیرند. همچنین پاداش‌های دنیوی مانند صله رحم و پاداش‌های اخروی مانند بهشت، خانه‌ها و قصرها، و محیطی سرشار از صلح و صفا نیز انگیزه مضاعفی را برای رعایت هنجارهای دینی ایجاد می‌کنند.

با این ضمانتها، نظام اسلامی تأکید می‌کند که رعایت هنجارها و اجتناب از منکرات با ایمان و درک عواقب مجازاتی و پاداشی که در این دو دنیا در انتظار انسان است، امکان‌پذیر خواهد بود. این رویکرد نشان از تعادل بین جوانب معنوی و اجتماعی در نظام اسلامی دارد.

رابطه نظارت اجتماعی با استمرار تمدن اسلامی

مجموعه معارف اسلامی را می‌توان به سه بخش اصلی تقسیم کرد: اعتقادات، اخلاق، و احکام. در جامعه اسلامی، نظارت در این سه بخش اصلی جستجو می‌شود. این بخش‌ها نقش مهمی در شکل‌دهی به نظام اجتماعی و ارزش‌های جامعه اسلامی ایفا می‌کنند.

1. اعتقادات:
   اعتقادات در اسلام شامل مسائلی مانند ایمان به خدا، کتب الهی (قرآن و سنت)، پیامبران، معاد، و دیگر مسائل عقیدتی است. نظارت اجتماعی در این بخش به ترویج اعتقادات صحیح و جلوگیری از انحرافات عقیدتی می‌پردازد.
2. اخلاق:
   اخلاق اسلامی مبتنی بر اصول و آموزه‌هایی است که به انسان‌ها در تعاملات روزمره و اختلافات اجتماعی هدایت می‌کند. نظارت اجتماعی در این بخش به ترویج اخلاقیات اسلامی و جلوگیری از رفتارهای ناپسند متناسب با این اصول می‌پردازد.
3. احکام:
   احکام اسلامی شامل مسائل حقوقی، اجتماعی، و فقهی می‌شوند. نظارت اجتماعی در این بخش به اجرای قوانین و مقررات اسلامی، ترویج عدالت اجتماعی، و جلوگیری از تخلفات حقوقی متناسب با اصول دینی می‌پردازد.

در جامعه اسلامی، علیه جوامع غیر دینی که ممکن است عملکرد نظارت را از اکثریت جامعه بگیرد، نظارت اجتماعی با هدف مبارزه، اصلاح، و تغییر هنجارها و قوانین غیر مطابق با سعادت واقعی انسان است. این رویکرد نشان از اهمیت تعادل بین جوانب معنوی و اجتماعی در نظام اسلامی دارد.

حوزه فردی

“خودارزشیابی” امروزه یکی از مراتب خودشناسی در آموزه‌های اسلامی است. این مفهوم می‌تواند انسان را به سوی کمال هدایت کند و او را به مقام واقعی خود ارتقا بخشد. عبارت “فَحَاسَبُوا أنفُسَكُم قَبلَ أَن تُحاسَبُوا” (کلینی، ج 8، ص143) به معنای این است که انسان باید در مسیر رشد و تکامل خود، نظارت و کنترل بر رفتارها و اعمال خود را داشته باشد. این کنترل، که ناشی از نظارت الهی است، به عنوان “کنترل درونی” توصیف شده است که از آن به “نفس لوامه” (قیامت: 2) اطلاق می‌شود. این مفهوم نشان‌دهنده نفس مؤمن است که همواره در دنیا به او یادآوری می‌کند که گناهانش و اعمال مخالف اطاعت از خدا، خودش را ملامت کند و در روز قیامت مزایای این نظارت به او تعلق می‌گیرد. (طباطبایی، ج 20، ص103)

سلامتی در دین و دنیا، فلاح و رستگاری، جانشینی رسول خدا، شرکت در ثواب دیگران، و نجات از بلایا و عذاب، از جمله آثار حوزه فردی نظارت اجتماعی در اسلام است. این حوزه نه تنها به فرد کمک میکند تا در این دنیا به بهترین حالت زندگی کند بلکه در آخرت نیز به سوی سعادت و رستگاری هدایت میشود.

حوزه اجتماعی

مطالعه تاریخ نشان می‌دهد که در گذشته، مسلمانان دیدگاه بسیار گسترده‌تری نسبت به اصل امر به معروف و نهی از منکر داشتند. این اصل برای آنان به عنوان ضامن همه اصلاحات اخلاقی و اجتماعی مطرح بود و محدود به چند مسئله عبادی نبود. در واقع، آنها این اصل را به عنوان یک اصل کلان می‌شناخته و به همه جوانب زندگی اجتماعی و اخلاقی تعمیم می‌دادند.

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، در اصل هشتم با اشاره به آیه “وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ” (توبه، 71) تأکید شده که دعوت به خیر، امر به معروف، و نهی از منکر وظایف متقابل مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم، و مردم نسبت به دولت است. این تأکید نشان از اهمیت اصل امر به معروف و نهی از منکر در همه ابعاد زندگی اجتماعی دارد.

• 1.احیای ارزش ها:نظارت اجتماعی، اگر به صورت فعال و مستمر انجام شود، نه تنها جلوی از بین رفتن ارزش‌ها در جامعه را می‌گیرد بلکه زمینه‌ای را برای گسترش جانبه‌های مختلف آن فراهم می‌کند. روایات اهل بیت نیز این حقیقت را تأیید می‌کنند. امام علی (علیه السلام) در این زمینه اظهار داشتند: “آنگاه که این فریضه ادا و به پا داشته شود، تمامی واجبات، آسان و سخت آن برپا داشته خواهد شد.” همچنین، امام باقر (علیه السلام) امر به معروف و نهی از منکر را “فریضه عظیمة” یعنی فریضه بزرگی معرفی کرده‌اند که با اجرای آن، سایر وظایف نیز برقرار می‌شود.
• 2.اصلاح جامعه:حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) در خطبه‌ی فدکیه به حكمت عبادات پرداخته و به موضوع “نظارت اجتماعی” اشاره کردند و آن را مایهٔ “اصلاح جامعه” بیان کردند. “وَمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنكَرِ مَصْلِحَةٌ لِلْعَامَّةِ” (طبرسی، تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۱۴۰۳)
• 3.عدالت اجتماعی:نظارت عمومی بر حسن اجرای احكام سالم، زمینه فراگیری عدالت اجتماعی را فراهم می‌سازد؛ چرا كه با نظارت جدی و همگانی، ثروت در جامعه تعدیل می‌شود و زندگی عادالنه برای اقشار مختلف جامعه فراهم می‌گردد. امام علی (علیه‌السلام) در این رابطه فرمودند: “این فریضه با برگرداندن مظالم به صاحبان حقیقی آن و مخالفت با ستمكاران زورگو همراه است و به تقسیم عادالنه بیت‌المال و غنائم میانجامد، همچنان كه این فریضه زمینه جمع‌آوری صدقات شرعی (مالیات) از مجاری‌اش و مصرف آن در مواضع خود را فراهم می‌آورد.” (ابن شعبه حرانی، ص 237)
• 4.اقتدار جامعه:شكل گیری خودجوش گروهها در میان مسلمانان برای اجرای امر به معروف و نهی از منكر (آل عمران، 104) زمینه ساز وحدت و همدلی ایشان است كه یكی از ثمرات آن “اقتدار و عزّت جامعه اسالمی” خواهد بود. امام علی (علیه‌السلام) آمر به معروف را “تقویت كننده مؤمن” و ناهی از منكر را مانند كسی میداند كه بینی كافر را به خاك مالیده است. (مفید، ص 278)
• 5.عمران و سازندگی:هنگامی كه نظارت اجتماعی- امر به معروف و نهی از منكر- در جامعه صورت گیرد، عمران از جمله نتایج آن خواهد بود. تعبیر »تعمراألرض« (كلینی، ج،5 ص56) كه در برخی روایات مرتبط با فریضتین آمده است ناظر به این موضوع میباشد.
• 6.برقرای امنیت:
• امنیّت داخلی و بیرونی- حفظ تمامیّت ارضی- دو بعد برقراری امنیّت در جامعه میباشد. هر جامعه در امر پویایی خود نیاز به آرامش و امنیّت در حوزههای اعتقادی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی دارد. مهمترین راه تأمین امنیت در جامعه اسالمی »اجرای صحیح و مستمر امر به معروف و نهی از منكر« است؛ زیرا در پرتو اندیشههای صحیح اسالمی است كه هم فرهنگ و اعتقادات مردم از انحرافات مصون میماند و هم دست چپاولگران از بیت المال كوتاه و در نتیجه امنیّت اقتصادی برقرار میگردد. همچنین تمامیّت ارضی كشورهای اسالمی حفظ خواهد شد. (ایروانی و دیگران، ج،2 ص199)
• امام باقر )علیه السالم( در حدیثی جامع ضمن بیان نتایج فریضتین به مسئله »برقراری امنیّت« و »داد و ستد حالل« و »انتقام از دشمنان« نیز اشاره كرده است. (كلینی، ج،5 ص56)

سوالات متداول:

1. سوال: چگونه قرآن به نظارت اجتماعی در جامعه اسلامی اهمیت می‌دهد؟ پاسخ: قرآن به مکمل بودن نظارت اجتماعی اشاره دارد و از مؤمنان خواسته است كه با امر به معروف و نهی از منكر، به حفظ ارزشها و اصول اسلامی کمک کنند.
2. سوال: چطور روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) نظارت اجتماعی را ترویج می‌کنند؟ پاسخ: روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) به فرمایشاتی پیرامون امر به معروف و نهی از منكر اشاره دارند و اهمیت این اصل را در حفظ اخلاق، عدالت، و امنیت جامعه بیان می‌کنند.
3. سوال: چگونه نظارت اجتماعی می‌تواند به استمرار تمدن اسلامی کمک کند؟ پاسخ: نظارت اجتماعی به استمرار تمدن اسلامی کمک می‌کند از طریق اجرای امر به معروف و نهی از منكر، حفظ اصول دینی و اخلاقی، و ارتقاء ارتباطات اجتماعی.
4. سوال: چگونه احكام دینی در زمینه مجازات و پاداش‌ها نقش دارند؟ پاسخ: احكام دینی در زمینه مجازات و پاداش‌ها بر اساس اصول اخلاقی و دینی تنظیم شده‌اند و نقش مهمی در تنظیم رفتارها و نظارت اجتماعی ایفا می‌کنند.
5. سوال: چگونه اعتقادات، اخلاق و احكام اسلامی در حوزه نظارت اجتماعی اسلامی تأثیرگذار هستند؟ پاسخ: اعتقادات، اخلاق، و احكام اسلامی افراد را به اجرای امر به معروف و نهی از منكر تشویق می‌کنند و در نتیجه، نقش مهمی در حفظ ارزشها، اصول دینی، و نظم اجتماعی ایفا می‌کنند.

نتیجه گیری:

مهمترین دستاوردهای این پژوهش عبارتند از:

1. عنصر امر به معروف و نهی از منكر، که معادل آن در جامعه‌شناسی می‌تواند نظارت اجتماعی تعریف شود، در واقع بسط فراگرد اجتماعی شدن است که با استفاده از روشهایی افراد یاد می‌گیرند تا خود را با باورها و ارزشهای پذیرفته شده جامعه‌های خاص تطبیق دهند و اگر این مكانیسم به درستی عمل کند، افراد با تأثیر و تأثر بر یکدیگر می‌توانند به یک تعدیل و توازن دست یابند.
2. سلامتی دین و دنیا، فالح و رستگاری، جانشینی رسول خدا، شركت در ثواب دیگران، نجات از بال و عذاب از آثار حوزه فردی نظارت اجتماعی در استمرار تمدن و احیای ارزشها، عدالت اجتماعی، اقتدار جامعه، عمران و سازندگی، برقراری امنیّت در بعد اجتماعی می‌باشد.
3. در پی تحقق نظارت اجتماعی، رفتار افراد جامعه با نوع و رفتار مطلوب مورد انتظار اجتماعی هماهنگ می‌شود. هر چند در این میان، افراد نیز با مشاركت سیاسی- اجتماعی و فرهنگی ضمن تقویت اركان سازمان دولت می‌توانند بر ساختار آن تأثیر به سزایی داشته باشند.
4. نظارت مؤثر و كارآمد، نظارتی است كه هم از درون و هم از برون اعمال گردد. آسیب پذیری نظارت بیرونی به سبب امكان تبانی میان ناظر و نظارت شونده و یا احتمال پنهان‌كاری است. تنها راه برطرف نمودن این نقیصه استمداد از »نظارت درونی« است كه در اسلام همگام با نظارت بیرونی و بلكه مقدم بر آن مورد توجه قرار گرفته است.
5. كم‌هزینه‌ترین روش اصلاح جامعه كه خداوند به انسان‌ها ارزانی داشته است، دو فریضه امر به معروف و نهی از منكر است كه از مترقّی‌ترین احكام اجتماعی است.